рдкाрдХिрд╕्рддाрдиी рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдорд╣рдмूрдм рдЙрд▓ рд╣рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рдФрд░ 1990 рдоें рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ рдЕрдЧ्рд░рдгी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा, рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ (Human Development Index-HDI) рдХा рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд░рд▓ рд╣ै: рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрдп рд╕े рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рд╕े рднी рдоाрдкा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдпे।
HDI рддीрди рдоूрд▓ рдЖрдпाрдоों рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджेрд╢ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╕рдордЧ्рд░ рдкैрдоाрдиा рд╣ै:
- рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп (GNI) рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдкा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░।
- рдЬрди्рдо рдХे рд╕рдордп рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдкा рдЧрдпा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп।
- рд╡рдпрд╕्рдХ рдЖрдмाрджी рдХे рдмीрдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рддрдеा рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдпे рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рд╖।
рдпрд╣ рд╕ूрдЪрдХांрдХ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рдЖрдП рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рддрд░ों рдХी рддुрд▓рдиा рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрддा рд╣ै।
рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдЧрддि рдоें рдкिрдЫреЬрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдоूрд╣ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиे рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХी рдиिрдЧрд░ाрдиी рд╣ेрддु рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЕрди्рдп рдЖрдпाрдоों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕ूрдЪрдХांрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпे рдЧрдП рд╣ैं।
2010 рдоें рдХрдИ рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдЖрдпाрдоों рдоें рд╕े рдЧрд░ीрдмी, рдЕрд╕рдоाрдирддा рддрдеा рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг рдХी рдиिрдЧрд░ाрдиी рдХे рд▓िрдпे рддीрди рд╕ूрдЪрдХांрдХ рд╢ुрд░ू рдХिрдпे рдЧрдП рдеे।
- рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рд╕ूрдЪрдХांрдХ (Multidimensional Poverty Index-MPI),
- рдЕрд╕рдоाрдирддा-рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ (IHDI)
- рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕ूрдЪрдХांрдХ (GII)।
2014 рдоें рдЬेंрдбрд░ рдбेрд╡рд▓рдкрдоेंрдЯ рдЗंрдбेрдХ्рд╕ (GDI) рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХी рдЧрдИ рдеी।
рд╣ाрд▓िрдпा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
- рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕рдоूрд╣ों рдоें HDI рджрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрди рджрд░ों рдоें рдХाрдлी рднिрди्рдирддा рджेрдЦी рдЧрдИ рд╣ै।
- рджрдХ्рд╖िрдг рдПрд╢िрдпा 1990–2017 рдХी рджौрд░ाрди 45.3 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХी рджрд░ рд╕े рд╕рдмрд╕े рддेреЫी рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдеा, рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ांрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा рдЙрдк-рд╕рд╣ाрд░ा рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै рдЬिрдирдХी рд╡िрдХाрд╕ рджрд░ рдЗрди्рд╣ीं рд╡рд░्рд╖ों рдХे рджौрд░ाрди рдХ्рд░рдорд╢ः 41.8 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдПрд╡ं 34.9 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдеी।
- рд▓ेрдХिрди рдкिрдЫрд▓े рдПрдХ рджрд╢рдХ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें HDI рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджрд░ рднी рдзीрдоी рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг 2008-2009 рдХे рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЦाрдж्рдп, рд╡िрдд्рддीрдп рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
- рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ HDI рд░ैंрдХिंрдЧ рдоें рд╢ीрд░्рд╖ рдкाँрдЪ рджेрд╢ рдиॉрд░्рд╡े (0.953), рд╕्рд╡िрдЯ्реЫрд░рд▓ैंрдб (0.944), рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा (0.939), рдЖрдпрд░рд▓ैंрдб (0.938) рдФрд░ рдЬрд░्рдордиी (0.936) рд╣ैं।
- рд░ैंрдХिंрдЧ рдоें рдиिрдЪрд▓े рдоें рд╕्рдеाрди рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рджेрд╢- рдмुрд░ुंрдбी (0.417), рдЪाрдб (0.404), рджрдХ्рд╖िрдг рд╕ूрдбाрди (0.388), рдордз्рдп рдЕрдл्рд░ीрдХी рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп (0.367) рдФрд░ рдиाрдЗрдЬрд░ (0.354) рд╣ैं।
- 2012 рдФрд░ 2017 рдХे рдмीрдЪ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рдЖрдпрд░рд▓ैंрдб рдХी рд░ैंрдХिंрдЧ рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЬो 13 рд╕्рдеाрди рдКрдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рд╣ै।
рдЪुрдиौрддिрдпाँ
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा- рдк्рд░рдЧрддि рдХे рд▓िрдпे рдЧंрднीрд░ рдЪुрдиौрддी
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рд╣ोрдиा рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕंрддрд░ाрд▓, рд╕рдоूрд╣ рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рдЖрдп рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдПрд╡ं рд╕्рдеाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд░ोреЫрдЧाрд░, рд╕ाрдЦ рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдоें рдЕрд╕рдоाрди рдЕрд╡рд╕рд░ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
- рдпрд╣ рдЙрдЧ्рд░рд╡ाрдж рдХो рдмреЭाрд╡ा рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдПрд╡ं рд╕рддрдд् рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдХो рджुрд░्рдмрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
- рдпрд╣ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рддрдеा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдПрд╡ं рдиीрддिрдпों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдкрд░ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।
- рдЖрдп рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा рдХे рдмाрдж рд╕рдордЧ्рд░ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдпोрдЧрджाрди рджेрддी рд╣ै।
- рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рд▓ेрдЦा-рдЬोрдЦा рддैрдпाрд░ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЬрдм рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ HDI рдХा рдоाрди 0.728 рд╕े рдЧिрд░рдХрд░ 0.582 рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдпрд╣ рдЙрдЪ्рдЪ рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рд╕े рдордз्рдпрдо рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рддрдХ рдХी рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
- рдорд╣िрд▓ाрдУं (0.705) рдХा рдФрд╕рдд HDI рдоाрди рдкुрд░ुрд╖ों (0.749) рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 5.9 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХрдо рд╣ै।
- рдХрдИ рджेрд╢ों рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХा рдХाрд░рдг рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдХрдо рдЖрдп рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ै। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдиिрдо्рди рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा HDI рдоाрди рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 13.8 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХрдо рд╣ै।
- рдЙрдЪ्рдЪ рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा 79.5 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै рдЬрдмрдХि рдиिрдо्рди рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा рдФрд╕рддрди 60.8 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै।
рдоाрдд्рд░ा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдкрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдпे
- рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдоाрдд्рд░ा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдмрд▓्рдХि рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдпे, рдХ्рдпोंрдХि рдХिрд╕ी рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХो рд╕ंрджрд░्рднिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╣ै।
- 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рд╕े рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдФрд╕рдд рд╡рд░्рд╖ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рднाрд░ी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рдмेрд╣рддрд░ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдоाрд▓ूрдо рдкреЬрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╖рдорддा рдХрдо рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдоें рддीрдХ्рд╖्рдг рд╣ै।
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЕрд╡рдХ्рд░рдордг (Environmental Degradation)
- рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЕрд╡рдХ्рд░рдордг, рдЪрд░рдо рдоौрд╕рдоी рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рднोрдЬрди рдПрд╡ं рдЬрд▓ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдоें рдХрдоी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬीрд╡िрдХा рддрдеा рдЬीрд╡рди рдХी рдХ्рд╖рддि рдЬैрд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХрдИ рдоाрдорд▓ों рд╕े рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
- рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдоें рдЙрдЪ्рдЪ HDI рд╡ाрд▓े рджेрд╢ों рдХा рдЬ्рдпाрджा рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рд╣ै।
HDI рдоें рднाрд░рдд
- рднाрд░рдд рдиे 2018 рдоें HDI рдоें 130рд╡ाँ рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ 2017 рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдХी рдЫрд▓ांрдЧ рд▓рдЧाрдИ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЬрди्рдо рдХे рд╕рдордп рдФрд╕рдд рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा 68.8 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै। 6,353 рд░ुрдкрдП рдХी рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп (Gross National Income-GNI) рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ाँ рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рд╖ 6.4 рд╡рд░्рд╖ рдХे рдФрд╕рдд рдХे рд╕ाрде 12.3 рд╡рд░्рд╖ рд╣ैं।
- 1990 рдоें HDI рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХे рд╕рдордп рд╕े 2018 рддрдХ рднाрд░рдд рдХा HDI рдоाрди 0.427 рд╕े 0.640 рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् HDI рдоाрди рдоें 50% рдХा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
- рд╡рд░्рд╖ 2000 рд╕े 2010 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рджрд░ 1.64% рдеी।
рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ (Inequality adjusted Human Development Index-IHDI), рдоें рдЗрд╕рдХा рдоाрди 0.640 рд╕े рдШрдЯрдХрд░ 0.468 рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рд╣ै рдЬो 26.8% рдХी рдХрдоी рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХी рдоाрдк рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЖрдп рдЖрджि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
рд▓ैंрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ (Gender Development Index-GDI)
рдорд╣िрд▓ा рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ HDI рдоाрдиों рдХा рдЕрдиुрдкाрдд-
- HDI рдоाрдиों рдоें рд╡िрдЪрд▓рди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджेрд╢ों рдХो 5 рд╕рдоूрд╣ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╕рдоूрд╣ 1, 2.5% рд╕े рдХрдо рдХे рд╡िрдЪрд▓рди рдХे рд╕ाрде рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╕рдоाрдирддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕рдоूрд╣ 5, 10% рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХे рд╡िрдЪрд▓рди рдХे рд╕ाрде рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╕рдоाрдирддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
- рднाрд░рдд 0.841 GDI рдоाрди рдХे рд╕ाрде 5рд╡ें рд╕рдоूрд╣ рдоें рд╣ै, рдЬो рджेрд╢ рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдоें рдкाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╡िрд╖рдорддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
- рджेрд╢ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा 70.4 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै рдЬो рдХि рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा 67.3 рд╡рд░्рд╖ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ै।
- рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рд╖ 12.9 рд╡рд░्рд╖ рд╣ै, рдЬो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे 11.9 рд╡рд░्рд╖ рдХि рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдФрд╕рдд рд╡рд░्рд╖ рдоें рдкुрд░ुрд╖ों рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдпрд╣ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдФрд╕рдд рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓рдЧрднрдЧ рддीрди рдЪौрдеाрдИ рдШрдЯрдХрд░ 4.8 рд╕ाрд▓ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ рд╣ैं рд╡рд╣ी рдкुрд░ुрд╖ों рдоें рдпрд╣ рдПрдХ рддिрд╣ाрдИ рдХрдо рд╣ोрдХрд░ 8.2 рд╕ाрд▓ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ।
- рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдХी рдоाрдк рдорд╣िрд▓ाрдУं рдПрд╡ं рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рдореЫрджूрд░ी рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдЖрдмाрджी рдХे рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдоें рдХाрдлी рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЖрдп 2,722 рд░ुрдкрдП рд╕े рднी рдХрдо рд╣ै рд╡рд╣ी рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рдЖрдп 9,889 рд░ुрдкрдП рд╣ै।
рд▓ैंрдЧिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕ूрдЪрдХांрдХ (Gender Inequality Index-GII)
- рдпрд╣ рддीрди рдЖрдпाрдоों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рдмीрдЪ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╕рдордЧ्рд░ рдоाрдк рд╣ै: рдк्рд░рдЬрдирди рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг рддрдеा рд╢्рд░рдо рдмाреЫाрд░।
- рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдпे GII рдХा рдоाрди 0.524 рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ 127 рд╡ें рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै।
- рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдпे рдоाрддृ рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Maternal Mortality Rate-MMR) рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ 174 рдоौрддों рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै, рдЬो рднाрд░рдд рдХे рд░рдЬिрд╕्рдЯ्рд░ाрд░ рдЬрдирд░рд▓ рдХे рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдЖँрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 2014-16 рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдШрдЯрдХрд░ 130 рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै।
- рднाрд░рдд 2030 рддрдХ рдЕрдкрдиे SDG рд▓рдХ्рд╖्рдп 5.5 рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк MMR рдХो 70 рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ рддрдХ рдХрдо рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै।
- 2015-2020 рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдХिрд╢ोрд░िрдпों рдоें рдЬрди्рдо рджрд░ (1,000 рдорд╣िрд▓ाрдУं рдкрд░ 15-19 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा) 23.1 рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рднाрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдЪीрди рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╢ेрд╖ рдкрдб़ोрд╕ी рджेрд╢ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмेрд╣рддрд░ рд╣ै।рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдЪीрди рдоें рдпрд╣ рджрд░ 6.4 рд╣ै।
- рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕рдж рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рдд्рд╡ рдХेрд╡рд▓ 11.6% рдЬрдмрдХि рд░рд╡ांрдбा рдХी рд╕ंрд╕рдж рдоें 55% рд╕े рдЕрдзिрдХ рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╣ैं। рдЕрддः рднाрд░рдд рдХी рд╡िрдзाрдпी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЕрдзिрдХ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░ рдЗрд╕े рдЕрдзिрдХ рди्рдпाрдпрд╕ंрдЧрдд рдмрдиाрдиे рдХी рддрдд्рдХाрд▓ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ैं।
- 63.5% рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХेрд╡рд▓ 39% рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╣ी рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ (25 рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ) рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдеीं, рдЬो рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ैं рдХी 2010-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рддрдХ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдХрдо рдеी।
- рд╢्рд░рдо рдмрд▓ рднाрдЧीрджाрд░ी рдпाрдиी рд╢्рд░рдо-рдЖрдпु рдХी рдЖрдмाрджी (15 рд╡рд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु) рдХा рдЕрдиुрдкाрдд рдЬो рд╢्рд░рдо рдмाреЫाрд░ рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ै, рд╡рд╣ рдпा рддो рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ै рдпा рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдХाрдо рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╣ै, рдХो рд╢्рд░рдо-рдЖрдпु рдХी рдЖрдмाрджी рдХे рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ 27.2% рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд▓िрдпे 78.8% рд╣ै।
рдмрд╣ु-рдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рд╕ूрдЪрдХांрдХ (MPI)
- рднाрд░рдд рдХा MPI 0.121 рд╣ै
- рд╡рд░्рд╖ 2015-16 рдоें рдХिрдпे рдЧрдП рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХी 27.5% рдЖрдмाрджी рдмрд╣ु-рдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рдХी рдЧिрд░рдл्рдд рдоें рдеी।
- 20–33 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХे рдЕрднाрд╡ рд╕्рдХोрд░ рдХे рд╕ाрде 19.1% рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рдХो рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрднाрд╡ों рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдиे рдХा рдЬोрдЦिрдо рдеा।
- 8.6% рд▓ोрдЧ рдЧंрднीрд░ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рдоें рдЬी рд░рд╣े рд╣ैं।
- рднाрд░рдд рдоें 21.9% рд▓ोрдЧ рдЧрд░ीрдмी рд░ेрдЦा рд╕े рдиीрдЪे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें 21.2% рд▓ोрдЧ рдПрдХ рджिрди рдоें 1.90 рдбॉрд▓рд░ рд╕े рднी рдХрдо рдХрдоाрддे рд╣ैं।
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ूрдЪрдХ
- рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि
♦ рд╡рд░्рд╖ 2017 рдоें рднाрд░рдд рдХी рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा 1339.2 рдоिрд▓िрдпрди рдеी рддрдеा рд╡рд░्рд╖ 2030 рддрдХ рдЗрд╕рдХे 1513 рдоिрд▓िрдпрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै।
♦ 2005-10 рдХे рджौрд░ाрди рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рджрд░ 1.5% рдеी рддрдеा 2015-2020 рдХे рджौрд░ाрди рдЗрд╕рдоें 1.1% рдХी рдоाрдоूрд▓ी рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ।
♦ рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рдХा 33.6% рд╣िрд╕्рд╕ा рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд╣िрд╕्рд╕ा рдпुрд╡ा рдЖрдмाрджी рдХा рд╣ै।
♦ рдЗрд╕рдоें рд╕े рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (15-64 рд╡рд░्рд╖) 886.9 рдоिрд▓िрдпрди рддрдеा 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 119.8 рдоिрд▓िрдпрди рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े рдХेрд╡рд▓ 80 рдоिрд▓िрдпрди рдЖрдмाрджी рд╣ी рдРрд╕ी рд╣ै рдЬिрдирдХी рдЙрдо्рд░ 65 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рдХी рдФрд╕рдд рдЙрдо्рд░ 26.7 рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдХे рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдШрдЯрдиे рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015-20 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдк्рд░рдЬрдирди рджрд░ (Total Fertility Rate-TFR) 2.3 рд░рд╣рдиे рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рд╣ै।
♦ 2005-10 рдХे рджौрд░ाрди рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рджрд░ 1.5% рдеी рддрдеा 2015-2020 рдХे рджौрд░ाрди рдЗрд╕рдоें 1.1% рдХी рдоाрдоूрд▓ी рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ।
♦ рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рдХा 33.6% рд╣िрд╕्рд╕ा рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд╣िрд╕्рд╕ा рдпुрд╡ा рдЖрдмाрджी рдХा рд╣ै।
♦ рдЗрд╕рдоें рд╕े рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (15-64 рд╡рд░्рд╖) 886.9 рдоिрд▓िрдпрди рддрдеा 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 119.8 рдоिрд▓िрдпрди рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े рдХेрд╡рд▓ 80 рдоिрд▓िрдпрди рдЖрдмाрджी рд╣ी рдРрд╕ी рд╣ै рдЬिрдирдХी рдЙрдо्рд░ 65 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рдХी рдФрд╕рдд рдЙрдо्рд░ 26.7 рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдХे рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдШрдЯрдиे рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015-20 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рдк्рд░рдЬрдирди рджрд░ (Total Fertility Rate-TFR) 2.3 рд░рд╣рдиे рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рд╣ै।
- рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░िрдгाрдо
♦ 0-5 рдорд╣ीрдиे рдХी рдЖрдпु рдХे рдХेрд╡рд▓ 54.9% рд╢िрд╢ुрдУं рдХो рд╕्рддрдирдкाрди рдХрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдХि рдХрдо-рд╕े-рдХрдо 6 рдорд╣ीрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рддрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╡िрдХाрд╕, рд╡ृрдж्рдзि рддрдеा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдпे рдмрд╣ुрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े 9% рдмрдЪ्рдЪों рдоें DPT (рдбिрдк्рдеीрд░िрдпा, рдкोрд▓िрдпो рдФрд░ рдЯेрдЯрдирд╕) рддрдеा 12% рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЦрд╕рд░े рдХा рдЯीрдХाрдХрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै।
♦ 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХे 37.9% рдмрдЪ्рдЪे рдаिрдЧрдиेрдкрди (stunting) рдХे рдпा рддो рдордз्рдпрдо рдпा рдЧंрднीрд░ рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╕े рдкीрдб़िрдд рдкाрдП рдЧрдП।
♦ рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдЬрди्рдо рдкрд░ рд╢िрд╢ु рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Infant Mortality Rate-IMR) 34.6 рд╣ै, рдЬिрд╕े 2030 рддрдХ рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ 12 рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓ाрдпा рдЬाрдиा рд╣ै।
♦ 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╢िрд╢ु рдоृрдд्рдпु рджрд░ 43 рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕े 2030 рддрдХ 25 рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдкрд░ рд▓ाрдпा рдЬाрдиा рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдорд╣िрд▓ा рдПрд╡ं рдкुрд░ुрд╖ рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ 139 рдФрд░ 212 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдПрдХ рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рджेрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕ंрдмंрдзी рдорд╣ाрдоाрд░िрдпों рдЬैрд╕े- рдбेंрдЧू, рдорд▓ेрд░िрдпा рдЖрджि рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। 2016 рдоें рдорд▓ेрд░िрдпा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 18.8 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдеी।
♦ WHO рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рддрдкेрджिрдХ (TB) рд╕े рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░ TB рдкीрдб़िрддों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 211 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 3.9% рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े 9% рдмрдЪ्рдЪों рдоें DPT (рдбिрдк्рдеीрд░िрдпा, рдкोрд▓िрдпो рдФрд░ рдЯेрдЯрдирд╕) рддрдеा 12% рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЦрд╕рд░े рдХा рдЯीрдХाрдХрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै।
♦ 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХे 37.9% рдмрдЪ्рдЪे рдаिрдЧрдиेрдкрди (stunting) рдХे рдпा рддो рдордз्рдпрдо рдпा рдЧंрднीрд░ рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╕े рдкीрдб़िрдд рдкाрдП рдЧрдП।
♦ рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдЬीрд╡िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдЬрди्рдо рдкрд░ рд╢िрд╢ु рдоृрдд्рдпु рджрд░ (Infant Mortality Rate-IMR) 34.6 рд╣ै, рдЬिрд╕े 2030 рддрдХ рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ 12 рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓ाрдпा рдЬाрдиा рд╣ै।
♦ 5 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╢िрд╢ु рдоृрдд्рдпु рджрд░ 43 рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕े 2030 рддрдХ 25 рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдкрд░ рд▓ाрдпा рдЬाрдиा рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдорд╣िрд▓ा рдПрд╡ं рдкुрд░ुрд╖ рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ 139 рдФрд░ 212 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдПрдХ рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рджेрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕ंрдмंрдзी рдорд╣ाрдоाрд░िрдпों рдЬैрд╕े- рдбेंрдЧू, рдорд▓ेрд░िрдпा рдЖрджि рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। 2016 рдоें рдорд▓ेрд░िрдпा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 18.8 рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рдеी।
♦ WHO рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рддрдкेрджिрдХ (TB) рд╕े рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░ TB рдкीрдб़िрддों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 211 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 3.9% рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै।
- рд╢िрдХ्рд╖ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ
♦ 2006-2016 рдХे рджौрд░ाрди 15 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЙрдо्рд░ рдХे рд╕рднी рд╡рдпрд╕्рдХों рдХे рд▓िрдпे рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 69.3% рдеी।
♦ рдЗрд╕ी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдпुрд╡ा рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ (15-24 рд╡рд░्рд╖) рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдпे 81.8% рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд▓िрдпे 90% рдеी।
♦ 25 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХे 51.6% рд▓ोрдЧ рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдеे।
♦ рдк्рд░ी-рдк्рд░ाрдЗрдорд░ी рдоें рд╕рдХрд▓ рдиाрдоांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд (Gross Enrolment Ratio-GER) рдк्рд░ी-рдк्рд░ाрдЗрдорд░ी рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдХुрд▓ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 13% рдеा, рдЬो 2012-17 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХी рдХрдоी рддрдеा рдЗрд╕рдХो рджिрдпे рдЬा рд░рд╣े рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдЕрднाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ैं।
♦ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдпे GER рдкूрд░्рд╡-рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 115% рдеा, рдЬो рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдк्рд░ोрди्рдирддि рдХी рдХрдоी рддрдеा рдУрд╡рд░ рдПрдбрдоिрд╢рди рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
♦ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े 75% рдХा рдиाрдоांрдХрди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рддृрддीрдпрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдХेрд╡рд▓ 27% рдЫाрдд्рд░ рд╣ी рдкंрдЬीрдХृрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ 2007-2016 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рдХूрд▓ рдб्рд░ॉрдкрдЖрдЙрдЯ (dropout) рдЕрд░्рдеाрдд् рдмीрдЪ рдоें рд╣ी рд╕्рдХूрд▓ рдЫोреЬрдиे рдХी рджрд░ 9.8% рдеी।
♦ 2015-16 рдХे рджौрд░ाрди рдиिрдо्рди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЕंрддिрдо рдХрдХ्рд╖ा рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рд╡ाрд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХी рджрд░ 97% рдеी।
♦ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдп рдХुрд▓ GDP рдХा 3.8% рд╣ै।
♦ рдЗрд╕ी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдпुрд╡ा рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ (15-24 рд╡рд░्рд╖) рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдпे 81.8% рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд▓िрдпे 90% рдеी।
♦ 25 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХे 51.6% рд▓ोрдЧ рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдеे।
♦ рдк्рд░ी-рдк्рд░ाрдЗрдорд░ी рдоें рд╕рдХрд▓ рдиाрдоांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд (Gross Enrolment Ratio-GER) рдк्рд░ी-рдк्рд░ाрдЗрдорд░ी рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдХुрд▓ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 13% рдеा, рдЬो 2012-17 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХी рдХрдоी рддрдеा рдЗрд╕рдХो рджिрдпे рдЬा рд░рд╣े рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдЕрднाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ैं।
♦ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдпे GER рдкूрд░्рд╡-рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 115% рдеा, рдЬो рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдк्рд░ोрди्рдирддि рдХी рдХрдоी рддрдеा рдУрд╡рд░ рдПрдбрдоिрд╢рди рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
♦ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े 75% рдХा рдиाрдоांрдХрди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рддृрддीрдпрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдХेрд╡рд▓ 27% рдЫाрдд्рд░ рд╣ी рдкंрдЬीрдХृрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ 2007-2016 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рдХूрд▓ рдб्рд░ॉрдкрдЖрдЙрдЯ (dropout) рдЕрд░्рдеाрдд् рдмीрдЪ рдоें рд╣ी рд╕्рдХूрд▓ рдЫोреЬрдиे рдХी рджрд░ 9.8% рдеी।
♦ 2015-16 рдХे рджौрд░ाрди рдиिрдо्рди рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЕंрддिрдо рдХрдХ्рд╖ा рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рд╡ाрд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХी рджрд░ 97% рдеी।
♦ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдп рдХुрд▓ GDP рдХा 3.8% рд╣ै।
- рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдПрд╡ं рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा
♦ 2017 рдоें рднाрд░рдд рдХा рдХुрд▓ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдЕрд░्рдеाрдд् GDP 8,605.5 рдмिрд▓िрдпрди рдбॉрд▓рд░ рдеा।
♦ рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि GDP 6,427 рдбॉрд▓рд░ рдеी।
♦ 2007-17 рдХे рджौрд░ाрди рд╕ंрдЧृрд╣ीрдд рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХрд░ рдХुрд▓ GDP рдХा 11% рдеा।
♦ 2017 рдоें, рднाрд░рдд рдХी GDP рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрдХाрд╕ рджрд░ 5.4% рдеी।
♦ 2017 рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХुрд▓ рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХрд░ GDP рдХा 11% рдеा।
♦ 2012-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рд╡िрдд्рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдШрд░ेрд▓ू рдЛрдг GDP рдХा 75% рдеा।
♦ рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि GDP 6,427 рдбॉрд▓рд░ рдеी।
♦ 2007-17 рдХे рджौрд░ाрди рд╕ंрдЧृрд╣ीрдд рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХрд░ рдХुрд▓ GDP рдХा 11% рдеा।
♦ 2017 рдоें, рднाрд░рдд рдХी GDP рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрдХाрд╕ рджрд░ 5.4% рдеी।
♦ 2017 рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХुрд▓ рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХрд░ GDP рдХा 11% рдеा।
♦ 2012-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рд╡िрдд्рддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рдШрд░ेрд▓ू рдЛрдг GDP рдХा 75% рдеा।
- рдХाрд░्рдп рдПрд╡ं рд░ोреЫрдЧाрд░
♦ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдЕрдиुрдкाрдд (15 рдпा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХी рдХुрд▓ рдЖрдмाрджी рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд▓ोрдЧों рдХा рдХुрд▓ рдк्рд░рддिрд╢рдд) 51.9% рд╣ै।
♦ рд╢्рд░рдо рдмрд▓ рднाрдЧीрджाрд░ी рджрд░ (рдпोрдЧ्рдп рддрдеा рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рд▓ोрдЧ) 53.8% рд╣ै।
♦ рдХुрд▓ рдиिрдпोрдЬिрдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╕े 42.7% рд▓ोрдЧ рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддрдеा 33.5% рд╕ेрд╡ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं।
♦ рдХुрд▓ рд╢्рд░рдо рд╢рдХ्рддि рдоें рд╕े 3.5% рд▓ोрдЧ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдпुрд╡ाрдУं рдХा рдЕрдиुрдкाрдд (15-24 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु) 10.5% рд╣ैं।
♦ 27.5% рдпुрд╡ा рди рддो рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рд╕्рдХूрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ рдХुрд▓ рдиिрдпोрдЬिрдд рд▓ोрдЧों рдоें рд╕े 42.9% рдХाрд░्рдпрд░рдд рд▓ोрдЧ рдЧрд░ीрдм рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд рд╡े рджिрди рдоें 3.10 рдбॉрд▓рд░ рд╕े рднी рдХрдо рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै।
♦ рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдкेंрд╢рди рдпोрдЧ्рдп рдЖрдпु рдХी рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓े рдХेрд╡рд▓ 24.1% рд╣ी рдкेंрд╢рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╡ृрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЬी рд░рд╣े рд▓ोрдЧों рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рд╣िрд╕्рд╕ा рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдоें рдЬीрд╡рди рдпाрдкрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
♦ рд╢्рд░рдо рдмрд▓ рднाрдЧीрджाрд░ी рджрд░ (рдпोрдЧ्рдп рддрдеा рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рд▓ोрдЧ) 53.8% рд╣ै।
♦ рдХुрд▓ рдиिрдпोрдЬिрдд рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╕े 42.7% рд▓ोрдЧ рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддрдеा 33.5% рд╕ेрд╡ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं।
♦ рдХुрд▓ рд╢्рд░рдо рд╢рдХ्рддि рдоें рд╕े 3.5% рд▓ोрдЧ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдпुрд╡ाрдУं рдХा рдЕрдиुрдкाрдд (15-24 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु) 10.5% рд╣ैं।
♦ 27.5% рдпुрд╡ा рди рддो рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рд╕्рдХूрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ рдХुрд▓ рдиिрдпोрдЬिрдд рд▓ोрдЧों рдоें рд╕े 42.9% рдХाрд░्рдпрд░рдд рд▓ोрдЧ рдЧрд░ीрдм рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд рд╡े рджिрди рдоें 3.10 рдбॉрд▓рд░ рд╕े рднी рдХрдо рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै।
♦ рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдкेंрд╢рди рдпोрдЧ्рдп рдЖрдпु рдХी рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓े рдХेрд╡рд▓ 24.1% рд╣ी рдкेंрд╢рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╡ृрдж्рдзाрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЬी рд░рд╣े рд▓ोрдЧों рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рд╣िрд╕्рд╕ा рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдоें рдЬीрд╡рди рдпाрдкрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
- рдоाрдирд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा
♦ 5 рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЙрд╕рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХे 80% рдмрдЪ्рдЪे рд╣ी рднाрд░рдд рдоें рдЬрди्рдо рд╕े рдкंрдЬीрдХृрдд рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдХे рдкрдб़ोрд╕ी рджेрд╢ рднूрдЯाрди рдоें рдЬрди्рдо рдХे рд╕рдордп рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХी рджрд░ 100% рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 806 рд╣реЫाрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рд▓ोрдЧ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдк्рд░рддि рджрд╕ рд▓ाрдЦ рдоें рд╕े 461 рд▓ोрдЧ рдмेрдШрд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдПрдХ рд▓ाрдЦ рд▓ोрдЧों рдоें рд╕े 33 рдХेрд╡рд▓ рд▓ोрдЧों рдХो рд╣ी рд╕реЫा рд╣ो рдкाрддी рд╣ै, рдЬो рднाрд░рдд рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдЬा рджрд░ (Low Conviction Rate) рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рддि рдПрдХ рд▓ाрдЦ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░ 14.2 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рддрдеा 17.9 рдкुрд░ुрд╖ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 806 рд╣реЫाрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рд▓ोрдЧ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдк्рд░рддि рджрд╕ рд▓ाрдЦ рдоें рд╕े 461 рд▓ोрдЧ рдмेрдШрд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।
♦ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдПрдХ рд▓ाрдЦ рд▓ोрдЧों рдоें рд╕े 33 рдХेрд╡рд▓ рд▓ोрдЧों рдХो рд╣ी рд╕реЫा рд╣ो рдкाрддी рд╣ै, рдЬो рднाрд░рдд рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдЬा рджрд░ (Low Conviction Rate) рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рддि рдПрдХ рд▓ाрдЦ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░ 14.2 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рддрдеा 17.9 рдкुрд░ुрд╖ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं।
- рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рдкूंрдЬी рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा
- рдкूंрдЬी (Capital)
♦ рд╡्рдпाрдкाрд░ (рдЖрдпाрдд рдФрд░ рдиिрд░्рдпाрдд) рдПрд╡ं FDI (рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╡िрджेрд╢ी рдиिрд╡ेрд╢) рднाрд░рддीрдп GDP рдХा 40% рд╣ैं, рд╢ुрдж्рдз рдк्рд░рд╡ाрд╣ рднाрд░рддीрдп GDP рдХा 1.5% рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2016 рдХी рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдоें рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕рд╣ाрдпрддा (Official Development Assistance-ODA) рдХा рдпोрдЧрджाрди 0.1% рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2017 рдХी GDP рдоें рдоें рдк्рд░ेрд╖рдг рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд╡ाрд╣ (Remittances and inflows) рдХा рдпोрдЧрджाрди 2.66% рдеा।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2016 рдХी рд╕рдХрд▓ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдоें рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕рд╣ाрдпрддा (Official Development Assistance-ODA) рдХा рдпोрдЧрджाрди 0.1% рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2017 рдХी GDP рдоें рдоें рдк्рд░ेрд╖рдг рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд╡ाрд╣ (Remittances and inflows) рдХा рдпोрдЧрджाрди 2.66% рдеा।
- рдоाрдирд╡
♦ рднाрд░рдд рдХी рд╢ुрдж्рдз рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рджрд░ рдк्рд░рддि рд╣реЫाрд░ рд▓ोрдЧों рдкрд░ -0.4 рд╣ै, рдпाрдиी рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдЕंрддрд░्рдЧ्рд░рд╣рдг (intake of migrants) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 0.4% рд╣ै।
- рд╕ंрдЪाрд░
♦ 2016 рдоें рдХुрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 29.5% рд▓ोрдЧों рдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рддрдеा 100 рдоें рд╕े 85.2 рд▓ोрдЧों рдиे рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा, рдЬो 2016 рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рд╢ाрдирджाрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдкैрда рддрдеा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЖрд░्рдХिрдЯेрдХ्рдЪрд░ рдоें рд▓ोрдЧों рдХी рдЕрдЪ्рдЫी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें 2010 рд╕े 2016 рдХे рдмीрдЪ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें 39.4% рдХा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ рджेрдЦा рдЧрдпा।
♦ рднाрд░рдд рдоें 2010 рд╕े 2016 рдХे рдмीрдЪ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें 39.4% рдХा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ рджेрдЦा рдЧрдпा।
- рдЕрдиुрдкूрд░рдХ рд╕ंрдХेрддрдХ: рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдзाрд░рдгाрдПं (2012-17)*
- рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдзाрд░рдгाрдПँ
♦ 79% рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╕े рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ैं।
♦ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рджेрдЦрднाрд▓ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рддрдеा рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рд╕े рдХ्рд░рдорд╢ः 65% рдПрд╡ं 76% рднाрд░рддीрдп рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ैं।
♦ 69% рдорд╣िрд▓ाрдУं рдиे рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा, рдЬрдмрдХि 77% рдкुрд░ुрд╖ों рдиे рдРрд╕ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा।
♦ рдЪुрдирдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा (Freedom of Choice) рд╕े рднाрд░рддीрдп рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдеे, рдЬिрд╕рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 83% рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 89% рдеी।
♦ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рджेрдЦрднाрд▓ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рддрдеा рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рд╕े рдХ्рд░рдорд╢ः 65% рдПрд╡ं 76% рднाрд░рддीрдп рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ैं।
♦ 69% рдорд╣िрд▓ाрдУं рдиे рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा, рдЬрдмрдХि 77% рдкुрд░ुрд╖ों рдиे рдРрд╕ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा।
♦ рдЪुрдирдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा (Freedom of Choice) рд╕े рднाрд░рддीрдп рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдеे, рдЬिрд╕рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 83% рддрдеा рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 89% рдеी।
- рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдзाрд░рдгाрдПँ
♦ рджेрд╢ рдХे рдХेрд╡рд▓ 44% рд▓ोрдЧों рдиे рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдХि рджेрд╢ рдоें рд░ोреЫрдЧाрд░ рдкाрдиे рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рдЕрд╡рд╕рд░ рдоौрдЬूрдж рдеे।
- рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рд▓ोрдЧों рдХी рдзाрд░рдгा
♦ 83% рд▓ोрдЧों рдХा рди्рдпाрдпिрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рддрдеा 84% рд▓ोрдЧों рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдоें рднрд░ोрд╕ा рдЬрддाрдпा।
♦ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпे рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рд╕े 77% рд▓ोрдЧ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рджिрдЦे।
♦ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпे рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рд╕े 77% рд▓ोрдЧ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рджिрдЦे।
- рдоूрд▓рднूрдд рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рд╕ंрдзिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि
- рдирд╕्рд▓ीрдп рднेрджрднाрд╡ рдХे рд╕рднी рд░ूрдкों рдХे рдЙрди्рдоूрд▓рди рдХे рд▓िрдпे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрднिрд╕рдордп, 1965 (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination-ICERD)
♦ рдпрд╣ рдирд╕्рд▓ीрдп рднेрджрднाрд╡ рдХे рд╕рднी рд░ूрдкों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдирд╕्рд▓ीрдп рднेрджрднाрд╡ рдХो рдЬाрддि, рд░ंрдЧ, рд╡ंрд╢ рдЕрдерд╡ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдпा рдЬाрддीрдп рдоूрд▓ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рднेрджрднाрд╡, рдмрд╣िрд╖्рдХрд░рдг, рдк्рд░рддिрдмंрдз рдпा рд╡рд░ीрдпрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЗрди рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рдиिрдкрдЯрдиे рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╕्рд▓ीрдп рднेрджрднाрд╡ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЙрдЪिрдд рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рдоूрд╣ों рдФрд░ рд╕ंрдЧрдардиों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рдирд╕्рд▓рд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 4 рдЬрдирд╡рд░ी, 1969 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХी рдкुрд╖्рдЯि 1968 рдоें рдХी рдЧрдИ рдеी।
♦ рдпрд╣ рдЗрди рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рдиिрдкрдЯрдиे рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╕्рд▓ीрдп рднेрджрднाрд╡ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЙрдЪिрдд рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рдоूрд╣ों рдФрд░ рд╕ंрдЧрдардиों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рдирд╕्рд▓рд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 4 рдЬрдирд╡рд░ी, 1969 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХी рдкुрд╖्рдЯि 1968 рдоें рдХी рдЧрдИ рдеी।
- рдиाрдЧрд░िрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрднिрд╕рдордп, 1966 (International Covenant on Civil and Political Rights-ICCPR)
♦ рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдиाрдЧрд░िрдХ рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं, рдЬैрд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рдЬीрд╡рди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╡ाрдХ-рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдПрд╡ं рдЬрдирд╕рднा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рд╕рдоाрдирддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рддрдеा рдк्рд░рднाрд╡ी рдХाрдиूрдиी рдЖрд╢्рд░рдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
♦ рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЬैрд╕े- рдордирдоाрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рдЬीрд╡рди рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рди рд╣ोрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рдпाрддрдиा рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХ्рд░ूрд░, рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рддрдеा рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि, рдЬिрди्рд╣ें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдиिрд▓ंрдмिрдд рдпा рдЫिрдиा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
ICCPR, рдЗрд╕рдХे рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, ICESCR рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдШोрд╖рдгाрдПँ рдоिрд▓рдХрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдмिрд▓ рдСрдл़ рд╣्рдпूрдорди рд░ाрдЗрдЯ्рд╕ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 23 рдоाрд░्рдЪ, 1969 рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд 1979 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
♦ рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЬैрд╕े- рдордирдоाрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рдЬीрд╡рди рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рди рд╣ोрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рдпाрддрдиा рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХ्рд░ूрд░, рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рддрдеा рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि, рдЬिрди्рд╣ें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдиिрд▓ंрдмिрдд рдпा рдЫिрдиा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
ICCPR, рдЗрд╕рдХे рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, ICESCR рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдШोрд╖рдгाрдПँ рдоिрд▓рдХрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдмिрд▓ рдСрдл़ рд╣्рдпूрдорди рд░ाрдЗрдЯ्рд╕ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 23 рдоाрд░्рдЪ, 1969 рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд 1979 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
- рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा-рдкрдд्рд░ (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights-ICESCR)
♦ рдпрд╣ рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рддा рд╣ै рдЬैрд╕े рдХि рди्рдпाрдпрдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдЕрдиुрдХूрд▓ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЖрджि।
♦ ICESCR рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдзेрдпрдХ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ 3 рдЬрдирд╡рд░ी, 1976 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд 1979 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
♦ ICESCR рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдзेрдпрдХ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ 3 рдЬрдирд╡рд░ी, 1976 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд 1979 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
- рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рд╕рднी рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХे рднेрджрднाрд╡ рдХे рдиिрд╡ाрд░рдг рд╕ंрдмंрдзी рдЕрднिрд╕рдордп, 1979 (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women-CEDAW)
♦ рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ी рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкрдХ рдХाрдиूрдиी рд░ूрдк рд╕े рдмाрдз्рдпрдХाрд░ी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдзि рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд▓िंрдЧ-рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджрднाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै।
♦ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдпा рдЕрди्рдп рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХाрдиूрдиों рдоें рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा рддрдеा рдЙрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 3 рд╕िрддंрдмрд░, 1981 рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд 1993 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
♦ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдпा рдЕрди्рдп рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХाрдиूрдиों рдоें рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиा рддрдеा рдЙрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 3 рд╕िрддंрдмрд░, 1981 рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд 1993 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ुрдЖ।
- рдпाрддрдиा рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдХ्рд░ूрд░, рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпा рджंрдб рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдХрдирд╡ेंрд╢рди, 1984 (CAT)
♦ рдпрд╣ рд╕рднी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рддрдеा рджुрд░्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдЕрди्рдп рд░ूрдкों рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдПрд╡ं рдЧ़ैрд░рдХ़ाрдиूрдиी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдШрд░ेрд▓ू рдХाрдиूрди рдХे рддрд╣рдд рдЗрд╕े рдЧ़ैрд░рдХ़ाрдиूрдиी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे, рдРрд╕ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд░ोрдХрдиे рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рд▓िрдпे
рдХाрдиूрди рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд░्рдоिрдпों рдХो рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдиिрд╖ेрдз рдХे рдмाрд░े рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
♦ рдЕрдЧрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкрдг рдХрд░рдиे рдкрд░ рдпрджि рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрд╕ рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкिрдд рджेрд╢ рдоें рдпाрддрдиा рджिрдпे рдЬाрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкрдг рдирд╣ीं рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рд╣ैं।
♦ рдпрд╣ рдХिрд╕ी рднी рдЕрднिрдпुрдХ्рдд рдХो рдпाрддрдиा рджेрдиे рдкрд░ рдоुрдХрджрдоा рдЪрд▓ाрдиे рдпा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рднी рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 26 рдЬूрди 1987 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
рдХाрдиूрди рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрд░्рдоिрдпों рдХो рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдиिрд╖ेрдз рдХे рдмाрд░े рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
♦ рдЕрдЧрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкрдг рдХрд░рдиे рдкрд░ рдпрджि рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрд╕ рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкिрдд рджेрд╢ рдоें рдпाрддрдиा рджिрдпे рдЬाрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкрдг рдирд╣ीं рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рд╣ैं।
♦ рдпрд╣ рдХिрд╕ी рднी рдЕрднिрдпुрдХ्рдд рдХो рдпाрддрдиा рджेрдиे рдкрд░ рдоुрдХрджрдоा рдЪрд▓ाрдиे рдпा рдк्рд░рдд्рдпрд░्рдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рднी рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 26 рдЬूрди 1987 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
- рдмाрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдкрд░ рд╕рдо्рдоेрд▓рди, 1989 (Convention on the Rights of Child-CRC)
♦ рдпрд╣ 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЪाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдпे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдХाрдиूрдиी, рдиाрдЧрд░िрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХे рд▓िрдпे рдоाрдирдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै:
1. рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдмीрдЪ рднेрджрднाрд╡ рди рдХрд░рдиा।
2. рдмрдЪ्рдЪे рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╣िрдд
3. рдмрдЪ्рдЪे рдХे рдЬीрд╡рди, рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рддрдеा рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
4. рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░ें।
2. рдмрдЪ्рдЪे рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╣िрдд
3. рдмрдЪ्рдЪे рдХे рдЬीрд╡рди, рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рддрдеा рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░।
4. рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░ें।
♦ рдпрд╣ рд╕ंрдзि 2 рд╕िрддंрдмрд░, 1990 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдИ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 1992 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
♦ рднाрд░рдд рдиे 1992 рдоें рдЗрд╕ рд╕ंрдзि рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
- рд╕рднी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╢्рд░рдоिрдХों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдкрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди, 1990 (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families-ICMW)
♦ рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд▓िрдпे рди्рдпूрдирддрдо рдоाрдирдХ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╢्рд░рдоिрдХों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдпे рдмिрдиा рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдРрд╕े рдоाрдирдХ рдкूрд░ी рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े- рдк्рд░рд╡ाрд╕, рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдкाрд░рдЧрдорди рдХी рддैрдпाрд░ी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд░рд╣рдиे рдФрд░ рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзि рдХी рдХुрд▓ рдЕрд╡рдзि рддрдеा рдоूрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдпा рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрд╡ाрд╕ (Habitual Residence) рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рддрдХ।
♦ рдпрд╣ 1 рдЬुрд▓ाрдИ, 2003 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
♦ рдРрд╕े рдоाрдирдХ рдкूрд░ी рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े- рдк्рд░рд╡ाрд╕, рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдкाрд░рдЧрдорди рдХी рддैрдпाрд░ी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд░рд╣рдиे рдФрд░ рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзि рдХी рдХुрд▓ рдЕрд╡рдзि рддрдеा рдоूрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдпा рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрд╡ाрд╕ (Habitual Residence) рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рддрдХ।
♦ рдпрд╣ 1 рдЬुрд▓ाрдИ, 2003 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
- рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдкрд░ рдмाрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдХрди्рд╡ेंрд╢рди рдХा рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, 2000 (CRC-AC)
♦ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕рднी рд╕ंрднрд╡ рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиे рд╣ोंрдЧे рдХि 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рд╕ैрди्рдп рдмрд▓ों рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдоें рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рд▓ेंрдЧे।
♦ 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рднрд░्рддी рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиा।
♦ рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╣ेрддु 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рднрд░्рддी рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕рдоूрд╣ों рдХो рдк्рд░рддिрдмंрдзिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдХाрдиूрдиी рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиा।
♦ рдпрд╣ 12 рдлрд░рд╡рд░ी, 2002 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2005 рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे рдеे।
♦ 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рднрд░्рддी рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиा।
♦ рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╣ेрддु 18 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рднрд░्рддी рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╕рдоूрд╣ों рдХो рдк्рд░рддिрдмंрдзिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдХाрдиूрдиी рдЙрдкाрдп рдХрд░рдиा।
♦ рдпрд╣ 12 рдлрд░рд╡рд░ी, 2002 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2005 рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे рдеे।
- рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдмिрдХ्рд░ी, рдмाрд▓ рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдмाрд▓ рдЕрд╢्рд▓ीрд▓рддा рдкрд░ рдмाрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдХрди्рд╡ेंрд╢рди рдХा рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, 2000 (CR-SC)
♦ рдпрд╣ рдпौрди рдФрд░ рдЧैрд░-рдпौрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों, рдмाрд▓ рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдФрд░ рдмाрд▓ рдЕрд╢्рд▓ीрд▓рддा рдХे рд▓िрдпे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдмाрд▓ рд╢ोрд╖рдг рддрдеा рджुрд░्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд▓िрдпे рд╡िрд╕्рддृрдд рдПрд╡ं рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдмाрд▓ рдкीреЬिрддों рдХो рдХाрдиूрдиी рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рддрдеा рдЗрди рдЕрдкрд░ाрдзों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдЧैрд░-рдХाрдиूрдиी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рджंрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ 18 рдЬрдирд╡рд░ी, 2002 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2005 рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
♦ рдпрд╣ рдмाрд▓ рд╢ोрд╖рдг рддрдеा рджुрд░्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд▓िрдпे рд╡िрд╕्рддृрдд рдПрд╡ं рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдмाрд▓ рдкीреЬिрддों рдХो рдХाрдиूрдиी рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рддрдеा рдЗрди рдЕрдкрд░ाрдзों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдЧैрд░-рдХाрдиूрдиी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рджंрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ 18 рдЬрдирд╡рд░ी, 2002 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2005 рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
- рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдЧुрдорд╢ुрджрдЧी (Enforced Disappearance) рд╕े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ेрддु рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрднिрд╕рдордп, 2006 (International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance-ICPED)
♦ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдЕрдкрд╣рд░рдг рдпा рд╣рдирди рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд, рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ реЪुрдо рд╣ोрдиे (Enforced Disappearance) рдХो рдк्рд░рддिрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рдЗрд╕рдХी рд░ोрдХрдеाрдо, рджंрдб-рдоुрдХ्рддि рдХा рд╡िрд░ोрдз, рдк्рд░рднाрд╡ी рдХाрдиूрди рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рддрдеा рдкीрдб़िрддों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे рди्рдпूрдирддрдо рдХाрдиूрдиी рдоाрдирдХों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рдкीрдб़िрддों рдХे рд╕рдд्рдп рдХो рдЬाрдирдиे рдПрд╡ं рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рднी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдХрди्рд╡ेंрд╢рди 23 рджिрд╕ंрдмрд░ 2010 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рдЗрд╕рдХी рд░ोрдХрдеाрдо, рджंрдб-рдоुрдХ्рддि рдХा рд╡िрд░ोрдз, рдк्рд░рднाрд╡ी рдХाрдиूрди рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рддрдеा рдкीрдб़िрддों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे рди्рдпूрдирддрдо рдХाрдиूрдиी рдоाрдирдХों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп рдкीрдб़िрддों рдХे рд╕рдд्рдп рдХो рдЬाрдирдиे рдПрд╡ं рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рднी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдХрди्рд╡ेंрд╢рди 23 рджिрд╕ंрдмрд░ 2010 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдХा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░рдХрд░्рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдЕрднिрд╕рдордп, 2006 (CRPD)
♦ рдпрд╣ рд╡िрдХрд▓ांрдЧ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдоौрд▓िрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рддрдеा рд╕рднी рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХे рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдЧाрд░ंрдЯी рджेрддा рд╣ै рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рдЧрд░िрдоा рдХे рд▓िрдпे рд╕рдо्рдоाрди рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддा рд╣ै।
♦ рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдПрдХ рдЕрдирдзिрдЧрдо्рдп (inaccessible) рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।
♦ рдЪूँрдХि, рд╕рдоाрдЬ рдХो рджुрд░ूрд╣ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрд╡рд░ोрдз рд╡िрд╡िрдз рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрди्рд╡ेंрд╢рди рдЗрди рдмाрдзाрдУं рдХो рднेрджрднाрд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддा рд╣ै рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рд╣рдЯाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп 3 рдордИ, 2008 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2007 рдоें рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
♦ рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡िрдХрд▓ांрдЧрддा рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдПрдХ рдЕрдирдзिрдЧрдо्рдп (inaccessible) рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।
♦ рдЪूँрдХि, рд╕рдоाрдЬ рдХो рджुрд░ूрд╣ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрд╡рд░ोрдз рд╡िрд╡िрдз рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрди्рд╡ेंрд╢рди рдЗрди рдмाрдзाрдУं рдХो рднेрджрднाрд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдирддा рд╣ै рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рд╣рдЯाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै।
♦ рдпрд╣ рдЕрднिрд╕рдордп 3 рдордИ, 2008 рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ।
♦ рднाрд░рдд рдиे 2007 рдоें рдЗрд╕ рдЕрднिрд╕рдордп рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХिрдпे।
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдбैрд╢рдмोрд░्рдб (Dashboards)
- рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा
- рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा
♦ рднाрд░рдд рдоें 2016 рдоें рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХुрд▓ рдЬीрд╡рди рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ा рдоें 13.9% рдХी рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рджेрдЦी рдЧрдИ рд╣ै।
♦ 2007-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рддि 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ 7.6 рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдеे, рдкрд░ंрддु рдЗрд╕ рдоाрдорд▓ें рдоें рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдмेрд╣рддрд░ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХों рдХा рдЕрдиुрдкाрдд 9.8 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ों рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ 7 рдмेрдб рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдиेрдкाрд▓ рдЬैрд╕े рдЫोрдЯे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ 50 рдмेрдб рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдпे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоाрдирдХों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
♦ 2007-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рддि 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ 7.6 рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдеे, рдкрд░ंрддु рдЗрд╕ рдоाрдорд▓ें рдоें рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдмेрд╣рддрд░ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХों рдХा рдЕрдиुрдкाрдд 9.8 рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ों рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ 7 рдмेрдб рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдиेрдкाрд▓ рдЬैрд╕े рдЫोрдЯे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10,000 рд▓ोрдЧों рдкрд░ 50 рдмेрдб рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдпे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоाрдирдХों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
- рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा
♦ рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 35 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ै, рдЬो рдиिрдЪрд▓े рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоॉрдбрд▓ рдоाрдирдХों рдХे рддрд╣рдд рдк्рд░рддि 15-18 рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдкрд░ рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे।
♦ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдХेрд╡рд▓ 70% рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдкрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं।
♦ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдХेрд╡рд▓ 70% рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдкрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं।
- рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा
♦ 2016 рддрдХ рдХेрд╡рд▓ 77.6% рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЖрдмाрджी рддрдХ рд╣ी рдмिрдЬрд▓ी рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЬा рд╕рдХी рд╣ै।
♦ 2015 рддрдХ рдХुрд▓ рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े 87.6% рд▓ोрдЧ рд╣ी рдмेрд╣рддрд░ рдкेрдпрдЬрд▓ рд╕्рд░ोрддों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдЬрдмрдХि 2015 рдоें рдХेрд╡рд▓ 44.2% рд▓ोрдЧों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдмेрд╣рддрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рддрдХ рдеी।
♦ 2015 рддрдХ рдХुрд▓ рдЖрдмाрджी рдоें рд╕े 87.6% рд▓ोрдЧ рд╣ी рдмेрд╣рддрд░ рдкेрдпрдЬрд▓ рд╕्рд░ोрддों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдЬрдмрдХि 2015 рдоें рдХेрд╡рд▓ 44.2% рд▓ोрдЧों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рдмेрд╣рддрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рддрдХ рдеी।
- рд▓ाрдЗрдл-рдХोрд░्рд╕ рдЬेंрдбрд░ рдЧैрдк (Life-Course Gender Gap)
♦ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдорд╣िрд▓ा рдЬрди्рдо рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 1.11 рдкुрд░ुрд╖ рдЬрди्рдо рд▓ेрддे рд╣ैं (2015-2020)।
♦ 2012-17 рдХे рджौрд░ाрди рдкूрд░्рд╡-рдк्рд░ाрдердоिрдХ, рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдФрд░ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╕рдХрд▓ рдиाрдоांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд (GER) рдХ्рд░рдорд╢ः 0.94, 1.17 рдФрд░ 1.02 рдеा।
♦ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 1.02 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рд╣ैं।
♦ 25 рд╕े рдКрдкрд░ рдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХेрд╡рд▓ 0.64 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╣ी рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं।
♦ рдЧैрд░-рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рдЙрдж्рдпोрдЧ, рд╕ेрд╡ाрдУं) рдХे рдХुрд▓ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी 18.6% рд╣ी рд╣ै।
♦ 2012-17 рдХे рджौрд░ाрди рдкूрд░्рд╡-рдк्рд░ाрдердоिрдХ, рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдФрд░ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рд╕рдХрд▓ рдиाрдоांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд (GER) рдХ्рд░рдорд╢ः 0.94, 1.17 рдФрд░ 1.02 рдеा।
♦ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 1.02 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдмेрд░ोреЫрдЧाрд░ рд╣ैं।
♦ 25 рд╕े рдКрдкрд░ рдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХेрд╡рд▓ 0.64 рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╣ी рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं।
♦ рдЧैрд░-рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рдЙрдж्рдпोрдЧ, рд╕ेрд╡ाрдУं) рдХे рдХुрд▓ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी 18.6% рд╣ी рд╣ै।
- рдорд╣िрд▓ा рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг
♦ 85.7% рдк्рд░рд╕рд╡ों рдоें рдХुрд╢рд▓ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХрд░्рдоिрдпों рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рдеी। (2012-17)
♦ рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдХाрд░рдг 2015 рдХे рджौрд░ाрди рдоाрддृ рдоृрдд्рдпु рджрд░ (MMR) 174 рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ рдеी।
♦ рдЧрд░्рднрдиिрд░ोрдзрдХों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░
♦ 53.5% рд╢ाрджीрд╢ुрджा рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी 15-49 рд╡рд░्рд╖ рдЖрдпु рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЧрд░्рднрдиिрд░ोрдзрдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдеी।
♦ 12.9% рдЧрд░्рднрдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
♦ рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдХाрд░рдг 2015 рдХे рджौрд░ाрди рдоाрддृ рдоृрдд्рдпु рджрд░ (MMR) 174 рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ рдеी।
♦ рдЧрд░्рднрдиिрд░ोрдзрдХों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░
♦ 53.5% рд╢ाрджीрд╢ुрджा рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी 15-49 рд╡рд░्рд╖ рдЖрдпु рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЧрд░्рднрдиिрд░ोрдзрдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдеी।
♦ 12.9% рдЧрд░्рднрдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
- рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХ्рд░ूрд░рддा рдпा рд╣िंрд╕ा
♦ 20-24 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдХी 27% рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╢ाрджी 18 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХрд░ рджी рдЬाрддी рд╣ै। (рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣)
- рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ाрдеी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрд╕ा (Intimate partner)
♦ 15 рд╡рд░्рд╖ рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рдХी 28.7% рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдЕрдкрдиे рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ाрдеी рдХी рд╣िंрд╕ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं।
- рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि
♦ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЧрдгिрдд, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ, рд╡िрдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдХुрд▓ рд╕्рдиाрддрдХों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдХेрд╡рд▓ 26.9% рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें 15 рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рдХी 76.6% рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрди рдоें рдпा рдоोрдмाрдЗрд▓ рдордиी (mobile money) рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрддा рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиा рдПрдХाрдЙंрдЯ рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдоाрддृрдд्рд╡ рдЕрд╡рдХाрд╢ 182 рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдоाрдирдХों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें 15 рд╡рд░्рд╖ рдпा рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрдпु рдХी 76.6% рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрди рдоें рдпा рдоोрдмाрдЗрд▓ рдордиी (mobile money) рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрддा рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиा рдПрдХाрдЙंрдЯ рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдоाрддृрдд्рд╡ рдЕрд╡рдХाрд╢ 182 рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдоाрдирдХों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ै।
- рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕्рдеिрд░рддा рдпा рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡
♦ рд╡рд░्рд╖ 2010-2015 рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдИ рдХुрд▓ рдКрд░्рдЬा рдЦрдкрдд рдоें рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдИंрдзрди рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी 73.5% рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рд╣ुрдИ рдХुрд▓ рдКрд░्рдЬा рдЦрдкрдд рдХा 36% рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╡ीрдХрд░рдгीрдп рдКрд░्рдЬा рдХा рд╣ै।
♦ рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди 1.7 рдЯрди рд╣ै рдЬो рдм्рд░िрдХ्рд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдм्рд░ाреЫीрд▓ рдоें 2.6, рдЪीрди рдоें 7.5, рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें 9 рддрдеा рд░ूрд╕ рдоें 11.9 рдЯрди рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХे рдХुрд▓ рднूрдоि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा 23.8% рднाрдЧ рд╡рдиाрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдоूрд▓्рдп (Value) рдоें 1990-2015 рдХे рджौрд░ाрди 10.5% рдХा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
♦ рд╡рд░्рд╖ 2015 рдоें рд╣ुрдИ рдХुрд▓ рдКрд░्рдЬा рдЦрдкрдд рдХा 36% рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╡ीрдХрд░рдгीрдп рдКрд░्рдЬा рдХा рд╣ै।
♦ рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди 1.7 рдЯрди рд╣ै рдЬो рдм्рд░िрдХ्рд╕ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдм्рд░ाреЫीрд▓ рдоें 2.6, рдЪीрди рдоें 7.5, рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें 9 рддрдеा рд░ूрд╕ рдоें 11.9 рдЯрди рд╣ै।
♦ рднाрд░рдд рдХे рдХुрд▓ рднूрдоि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा 23.8% рднाрдЧ рд╡рдиाрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдоूрд▓्рдп (Value) рдоें 1990-2015 рдХे рджौрд░ाрди 10.5% рдХा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ рд╣ै।
- рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЦрддрд░ा
♦ 2016 рдоें рдШрд░ेрд▓ू рддрдеा рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ 184.3 рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ।
♦ рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЬрд▓, рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рддрдеा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा (Hygiene) рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ 18.6 рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ।
♦ рд░ेрдб рд▓िрд╕्рдЯ рдЗंрдбेрдХ्рд╕ рдЬो рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд▓ुрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдЦрддрд░ों рдХो рдоाрдкрддा рд╣ै, рдоें 0.684 рдЕंрдХों рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХो рдиिрдЪрд▓े рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै।
♦ рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЬрд▓, рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рддрдеा рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा (Hygiene) рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рддि рд▓ाрдЦ 18.6 рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ।
♦ рд░ेрдб рд▓िрд╕्рдЯ рдЗंрдбेрдХ्рд╕ рдЬो рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд▓ुрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдЦрддрд░ों рдХो рдоाрдкрддा рд╣ै, рдоें 0.684 рдЕंрдХों рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХो рдиिрдЪрд▓े рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै।
- рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрд░рддा
♦ 2006-16 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдХी рдХुрд▓ рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рд╢ुрдж्рдз рдмрдЪрдд (рд╢ुрдж्рдз рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдмрдЪрдд + рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡्рдпрдп - рдКрд░्рдЬा, рдЦрдиिрдЬ, рд╡рди рдХ्рд╖рдп, CO2 рдФрд░ рдХрдг рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди рдХी рдХ्рд╖рддि) рдХुрд▓ GNI рдХा 15.5% рдеी, рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдмрдЪрдд рд╕े рджो-рддिрд╣ाрдИ рдЕрдзिрдХ рд╣ै।
♦ 2011-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдХुрд▓ рд╕рдХрд▓ рдкूंрдЬी рдиिрд░्рдоाрдг GDP рдХा 30.8% рдеा।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдХुрд▓ рд╢्рд░рдо рдмрд▓ рдХा рдХेрд╡рд▓ 18.5% рд╢्рд░рдоिрдХ рд╣ी рдХुрд╢рд▓ рдеे, рдЬो рджो-рддिрд╣ाрдИ рд╕े рдХрдо рд╣ै।
♦ рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рд╕ूрдЪрдХांрдХ- рднाрд░рдд рдХी рдиिрд░्рдпाрдд рдмाрд╕्рдХेрдЯ рдХेंрдж्рд░ीрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ै рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджों рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рд╣ै, рдпрд╣ 0.120 рдХे рдоाрди рдХे рд╕ाрде рд╢ीрд░्рд╖ рд╡рд░ीрдпрддा рд╡ाрд▓ें рджेрд╢ों рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 0.6% рд╣ी рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд░рдХ्рд╖ा рдкрд░ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 2.5% рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ 2010-17 рдХे рджौрд░ाрди 7 рд╕ाрд▓ рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХे HDI рдоाрди рдоें рд╕рдордЧ्рд░ рдиुрдХрд╕ाрди 1.4% рд╣ै।
♦ 2011-17 рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдХुрд▓ рд╕рдХрд▓ рдкूंрдЬी рдиिрд░्рдоाрдг GDP рдХा 30.8% рдеा।
♦ рднाрд░рдд рдоें рдХुрд▓ рд╢्рд░рдо рдмрд▓ рдХा рдХेрд╡рд▓ 18.5% рд╢्рд░рдоिрдХ рд╣ी рдХुрд╢рд▓ рдеे, рдЬो рджो-рддिрд╣ाрдИ рд╕े рдХрдо рд╣ै।
♦ рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рд╕ूрдЪрдХांрдХ- рднाрд░рдд рдХी рдиिрд░्рдпाрдд рдмाрд╕्рдХेрдЯ рдХेंрдж्рд░ीрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ै рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджों рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рд╣ै, рдпрд╣ 0.120 рдХे рдоाрди рдХे рд╕ाрде рд╢ीрд░्рд╖ рд╡рд░ीрдпрддा рд╡ाрд▓ें рджेрд╢ों рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
♦ рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 0.6% рд╣ी рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд░рдХ्рд╖ा рдкрд░ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрдж рдХा 2.5% рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддा рд╣ै।
♦ 2010-17 рдХे рджौрд░ाрди 7 рд╕ाрд▓ рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдХे HDI рдоाрди рдоें рд╕рдордЧ्рд░ рдиुрдХрд╕ाрди 1.4% рд╣ै।
HDR 2018 рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди (рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд░िрдкोрд░्рдЯ)
- рдкूрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрдХेрддрдХों рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╡ृрдж्рдзि рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рд╣्рд░ाрд╕ рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै।
- рдк्рд░рдЧрддि рд░ैрдЦिрдХ рдпा рдк्рд░рдд्рдпाрднूрдд (Guaranteed) рдирд╣ीं рд╣ै, рддрдеा рд╕ंрдХрдЯ рдПрд╡ं рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдЗрд╕рдХ рд▓ाрдн рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдХो рдкрд▓рдЯ рд╕рдХрддी рд╣ैं।
- рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рдордз्рдп рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рдг рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХाреЮी рдЕрд╕рдоाрдирддाрдПँ рд╣ैं।
- рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╣्рд░ाрд╕ рддрдеा рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рд╣рд▓ рдХिрдпे рдмिрдиा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдмрдиाрдП рдирд╣ीं рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд╕ुрдЭाрд╡
- IHDI рдХो рджेрд╢ों рдХे рднीрддрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ेрддु рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
- рдЕрд╕рдоाрдирддा рдЬिрддрдиी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧी HDI рдЙрддрдиा рд╣ी рдХрдо рд╣ोрдЧा।
- рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХी рдиिрдЧрд░ाрдиी рдХे рд▓िрдпे рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рдХрд░рдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।
- рднेрдж्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдЪрдХ्рд░ рдХो рддोрдб़рдиे, рдХрдореЫोрд░िрдпों рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рддрдеा рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे рдоाрдирд╡ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдиिрд╡ेрд╢ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
- рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЯिрдХाрдК рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдпे рджुрдиिрдпा рдХो рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╕рддрдд् рдЙрдд्рдкाрджрди рдПрд╡ं рдЙрдкрднोрдЧ рдХे рддрд░ीрдХों рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
0 comments :
Thanks